SİYASİ PARTİLER TARİHİ

Gümrük Dahil Oy Dağılımında Son Durum

ÇOK KISA TÜRKİYE SİYASİ PARTİLER TARİHİ… (1) (1923-1960)

  Bilindiği üzere siyasi partiler, Anayasamıza göre “demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır”

Eskiden yeni kurulan bir siyasi partinin, gerçekten partileşebilmesi için belirli bir süreci yaşaması gerekirdi. Bu süreç o siyasi partinin tüm yurtta tanınıp bilinmesi için geçen süreçti. Teknolojinin gelişmesi, iletişim vasıtalarının çoğalması ve yaygınlaşması, yeni kurulan bir siyasi partinin bu süreci yaşamasını oldukça kısalttı.

Bir dönem bu ülkede geniş kitlelere mal olmuş sadece iki parti vardı. Birisi CHP (Cumhuriyet Halk Partisi), diğeri ise DP (Demokrat parti) idi. En ücra köydeki vatandaş bile “altı ok” ile “Demirkırat” ı bilirdi.

Bir ülkedeki tüm siyasi partiler, o ülkede kurulan ilk partiden doğarlar.

Örneğin, Menderes’in, Bayar’ın Demokrat Partisi, O günkü CHP’nin içinden doğmuştur. Bugünkü muhafazakar sağ partilerin hepsinin kökeninde, 1946 yılında kurulup 1960 yılında kapatılan Demokrat Parti vardır.

İçişleri Bakanlığı kaynaklarına göre şu anda Türkiye’de yasal olarak faaliyet gösteren 61 parti bulunmaktadır. Ancak, en politize olmuş birine bile, bu partileri sayınız, deseniz hepsini sayması kesinlikle olası değildir.

***

 Cumhuriyet Halk Partisi’nin resmen 9 Eylül 1923’te kurulduğu, ancak partinin, kökenini 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında toplanmış olan Sivas Kongresi’ne dayandırdığı bilinmektedir. Partinin kuruluşunun 9 Eylül’de açıklanmasına karşın, İçişleri Bakanlığı’na başvuru 23 Ekim 1923’te yapılmıştı. Parti için Genel Başkanlık, Genel İdare Kuruluşu dışında etkili bir Genel Sekreterlik oluşturulmuştu. 11 Eylül’de yapılan kongrede Mustafa Kemal Genel Başkan, otoriter kişiliğiyle tanınan Recep Peker de Genel Sekreter olmuşlardı. Partinin amacı, ulusal egemenliğin “halk tarafından ve halk için” yerine getirilmesine rehberlik etmekti.

***

 1924 Mart’ında Halifeliğin kaldırılması, Şeriye ve Evkaf Bakanlığı’nın kapatılması ve öğretimin birleştirilmesi ile laik düzenin temelleri oluşturulmuştu. Yeni rejim birinci yılını doldururken Kâzım Karabekir, A.Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Rauf Orbay öncülüğünde ikinci bir parti kuruldu.(17 Kasım 1924) Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adlı bu partinin programı kısmen İngiltere’de Muhafazakar, kısmen de Fransa’daki radikal Sosyalist Partilerden esinlenmişti. Partinin kurulması esnasında laiklikle bağdaşmayan bazı olumsuzluklar yaşanmış, arkasından Şeyh Sait İsyanı patlak vermiş, 3 Haziran 1925’te “Takrir-i Sükun” yasası ile parti kapatılmıştı.

***

 CHP’ nin 1927 Kurultayı’nı izleyen yıllardaki en önemli gelişmeler dünya ekonomik bunalımının Türkiye’yi de etkisi altına alması ve 1930’da çok partili düzene geçmek amacıyla ikinci bir deneyim yapılması olmuştu. Kurulacak yeni partinin “Cumhuriyetçilik ve Laiklik” ilkelerini önemsemesini isteyen Mustafa Kemal partiyi en yakın arkadaşı Fethi Okyar’a kurdurmuştu. 12 Ağustos 1930’da kurulan “Serbest Cumhuriyet Fırkası”, ekonomide liberalizmi, serbestliği savunuyordu. CHP ile yeni parti arasında demiryolu yapımı ve vergiler konusundaki tartışmalar kargaşaya dönüşmüştü. Tutucu çevrelerin de harekete geçmesi üzerine parti yöneticileri 17 Kasım’da partilerini kapatmışlardı. Zaten çok geçmeden ortaya çıkan Menemen olayı da olumsuzlukların hangi boyutlarda olduğunun bir göstergesiydi.

***

 Kemalizm’in prensipleri olduğu vurgulanan CHP’nin altı ilkesi (Cumhuriyetçilik, Ulusçuluk, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik, Devrimcilik) 1937 yılında Anayasa’ya da alınmıştı. CHP, 1923’ten beri süregelen yapılanma dönemini bitirmiş, çok partili siyasal yaşama geçildiği ve tek dereceli ilk seçimin yapıldığı 1946 yılından bir yıl sonra yaptığı kurultayla yeni bir döneme girmişti.

***

 1945 yılı, yeni Türkiye’nin ilk yıllarında deneyip te olumlu sonuç alamadığı çok partili düzene kavuştuğu yıl olmuştu. Bu konudaki en büyük pay hiç şüphesiz ki İsmet İnönü’ye aittir. İlk kurulan karşıt parti Nuri Demirağ’ın başkanlığını yaptığı Milli Kalkınma Partisi (18 Temmuz 1945) olmuştu. Ancak bu parti gelişemezken arkasından gelen ve 7 Ocak 1946’da kurulan Demokrat Parti hızla örgütlenir olmuştu.

CHP içinde yeni bir düzenlemeye geçilmesi için verdikleri Dörtlü Önerge’nin kabul edilmemesi üzerine partiden ayrılan –ya da çıkartılan- dört milletvekilinin (Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan) öncülüğünde kurulan Demokrat Parti programında artık anayasal nitelik kazanmış olan Altı İlke’ye yer verilmekle birlikte gerçekte bunu iki kavrama dayandırmıştı: Siyasette demokrasi – Ekonomik hayatta serbestlik (liberalizm).

***

 DP’nin (Demokrat Parti) kuruluşu, kitle partisi durumundaki CHP’den ilk büyük kopuş olmuştu.

DP, kuruluşundan dört yıl sonra yapılan seçimlerde (14 Mayıs 1950’de) 27 yıllık tek parti dönemini sona erdiren, Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk defa serbest seçimle iktidarı kazanan partidir. %53.59 oranında oy alan parti 408 milletvekili çıkarmıştı. CHP, %39.98 oranıyla 69 milletvekili, 1948’de kurulan Millet Partisi de bir milletvekili kazanmıştı. Daha sonra bu parti, içerisinde din/laiklik konusunda çıkan çıkan farklı düşünceler yüzünden ve yapılan soruşturmalar sonucu mahkemece 21 Haziran 1954 tarihinde kapatılmıştı.

***

 1954 seçimlerini daha büyük çoğunlukla (%57.61) kazanan Demokrat Parti 502 milletvekili çıkarmış, CHP %35.36 ile ancak 31 milletvekilliği kazanabilmişti. Millet Partisi’nin yerine kurulan Cumhuriyetçi Millet Partisi de özellikle Osman Bölükbaşı’nın milletvekili seçildiği Kırşehir’den aldığı oylarla 5 milletvekiliyle TBMM’ye girmişti.

DP, kendisine oy vermeyen Kırşehir’i ilçe yaparak Nevşehir’e bağlamış, CHP’ye oy veren Malatya’yı da ikiye ayırarak Adıyaman adıyla yeni bir il oluşturmuştu.

Kıbrıs sorunu nedeniyle patlak veren 6/7 Eylül olayları ve gözdağı vermeler DP içinde bir kargaşayı ve bölünmeyi de beraberinde getirdi. DP’den kopan bazı milletvekilleri 20 Kasım 1955’te Hürriyet Partisi’ni kurmuşlar, DP Meclis Grubu da Hükümete karşı ayaklanmıştı. Bu ortamda 27 Ekim 1957 seçimleri yapılmış, DP oy kaybederek milletvekili sayısını 423’e düşürmüştü. CHP 178 milletvekili çıkarmış; Köylü Partisi’yle birleşen Cumhuriyetçi Millet Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi adını almış, Hürriyet Partisi de CHP’ye katılmıştı. Yıl 1958’di.

***

 DP, 1957 seçimlerinden sonra, içte uyguladığı daha baskıcı politikalara karşın ekonomik sıkıntılarla yıpranmış, yurttaşları Vatan Cephesi şemsiyesi altında bölmeye ve Tahkikat Komisyonları kurarak CHP’yi kapatmaya ya da etkisiz hale getirmeye çalışmıştı.

Bu ortam içerisinde 27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi yapıldı ve DP 20 Haziran 1960 tarihinde Ankara Asliye Hukuk Mahkemesi’nce kapatıldı.

(1960’tan günümüze kadar olan “Çok Kısa Türkiye Siyasi Partiler Tarihi” ni gelecek hafta anlatacağım.)

Anadolu Ajansı verileridir.

Açılan Sandık : 183,518 (100.00%)

Seçmen Sayısı : 56,965,099

Katılım Oranı : %85.18

Kullanılan Oy : 48,523,610

Geçerli Oy: 47,838,711